بورس انرژی و نحوه معامله انواع آن در بازار بورس ایران

برای بسیاری از کسانی که وارد بازار بورس می­شوند، سوالاتی در خصوص سایر بخش­ها ایجاد می­شود که بورس انرژی یکی از

آن­ها است. در این مقاله با بورس انرژی آشنا خواهیم شد.

بورس انرژی و تاریخچه آن

با توجه به این که ایران دارای منابع انرژی بسیاری از جمله نفت و گاز است و همچنین یکی از بزرگترین تولیدکننده‌ها در این حوزه محسوب می‌شود، لزوم ایجاد بازاری برای شفاف‌سازی قیمت‌ها و عرضه محصولات دیده می‌شد. بنابراین بر­اساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب سال ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی، شرکت بورس انرژی تاسیس شد.

ایده تاسیس شرکت بورس انرژی برای انجام معاملات نفت میان وزارتخانه‌های نفت و اقتصاد بود و در سال ۱۳۸۶، معاملات فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی در بازار سرمایه آغاز شد. همچنین با توجه به وجود زیرساخت‌ها در صنعت برق کشور، لزوم راه‌اندازی بورس برق نیز احساس می‌شد. به این ترتیب، شورای عالی بورس و اوراق بهادار در سال ۱۳۹۰، اقدام به راه‌اندازی بورس نفت و برق کرد و سرانجام شرکت بورس انرژی در سال ۱۳۹۱ در اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیر تجاری به ثبت رسید.

بورس انرژی نوعی از بورس کالا است که امکان انجام معاملات حامل‌های انرژی مانند نفت، گاز، برق و سایر حامل‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر این کالاها را فراهم می‌کند. همانند سایر بورس‌ها، خریداران و فروشندگان در بورس انرژی به دادوستد می‌پردازند تا در فضایی رقابتی، قیمت‌های حامل‌های انرژی به تعادل برسد.

ماموریت سازمانی بورس انرژی، ایجاد بازاری شفاف، کارآمد، با نقدشوندگی و رقابت‌پذیری بالا و رفع انحصار و کشف قیمت حامل‌های انرژی است. از اهداف مهم بورس انرژی نیز می‌توان به طراحی ابزارها و محصولات جدید در بازار، ارزش‌آفرینی و تامین منافع سهامداران، تحکیم و ارتقای جایگاه و کارکردهای بورس انرژی برای ذی‌نفعان و به کارگیری رویه‌های موثر برای سلامت بازار اشاره کرد.

بورس انرژی چیست؟

بورس انرژی به عنوان یک بورس کالایی است که امکان انجام معاملات حامل‏های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای مذکور در آن وجود دارد. حامل های انرژی شامل نفت، گاز، برق و سایر حامل های انرژی است. بورس انرژی ایران در اسفند ماه سال ۹۱ با هدف ایجاد بازاری شفاف کارآمد با نقد شوندگی و رقابت پذیری بالا، کشف قیمت منصفانه و انحصار زدایی در بازار معاملات بخش انرژی تشکیل شد.

بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور برای عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت.

انواع بازار در بورس انرژی

بورس حامل‌های انرژی شامل سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی است که هر یک از آن‌ها، چند تابلو را شامل می‌شود. این نوع دسته‌بندی بر اساس نوع معامله، ساعت‌های معاملاتی و کالاها انجام می‌گیرد.

بازار فیزیکی

در بازار فیزیکی، در واقع خود کالاهای قرار گرفته در لیست پذیرفته‌ شده‌های بورس خرید و فروش می‌شوند. نحوه معامله هر یک از کالاها در بازار فیزیکی بورس انرژی با یکدیگر متفاوت است. با وجود اینکه آشنایی با جزئیات نحوه معامله هر یک از حامل‌های انرژی برای اشخاص حقیقی الزامی نیست، اما شما می‌توانید از طریق آموزش بورس انرژی با آن‌ها آشنا شوید.

در این میان، تمامی معاملات به واسطه کارگزاری‌ها انجام می‌شوند. بازار فیزیکی به‌طورکلی ۳ تابلو معاملاتی نفت و گاز، برق و سایر­حامل‌های انرژی را شامل می‌شود.

دریافت موافقت پذیرش کالا در این بازار، معمولاً طی ۳۷ روز بعد از ارسال درخواست پذیرش، مدارک و مستندات به بورس انجام می‌پذیرد. در صورت کامل بودن مدارک ارسال ‌شده و ثبت آن‌ها در بورس، کالاها به دو دسته کالای اصلی و مشابه تقسیم می‌شوند. یک ماه پس از ثبت درخواست، کالاهای اصلی به هیئت پذیرش بورس و کالاهای مشابه به کمیته عرضه بورس انرژی ارسال می‌شوند. در صورت کامل بودن مدارک، تنها یک هفته پس از ارسال می‌توانید از موافقت یا عدم موافقت با درخواست پذیرش کالا اطلاع پیدا کنید.

بازار مشتقه

برخلاف بازار فیزیکی که خود کالا در آن مورد معامله قرار می‌گیرد، در بازار مشتقه بورس انرژی ایران اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای ذکر شده خرید و فروش می‌شوند. این معاملات معمولاً با استفاده از ابزارهای مالی و قراردادهای ویژه‌ای مانند «قرارداد سلف موازی»، «قرارداد آتی» و «قرارداد اختیار معامله» انجام می‌شوند. تمام این قراردادها و معاملات در بازارهای اینترنتی و به‌صورت کاملاً الکترونیکی انجام می‌پذیرند.

در قرارداد سلف موازی، دارایی پایه مشخص می‌شود. دارایی پایه در واقع نوعی ابزار مالی مانند سهام و ارز است که به عنوان تعیین‌کننده ارزش ابزار مشتقه شناخته می‌شود. بر اساس قرارداد سلف موازی، بخش معینی از دارایی پایه به فروش می‌رسد. وجه قرارداد در هنگام معامله و بر اساس زمان‌بندی ذکر شده در مشخصات قرارداد پرداخت می‌شود. همچنین با پایان موعد سررسید، دارایی پایه تحویل داده می‌شود. این قرارداد طی دوره معاملاتی قابل ‌فروش و معامله است.

قرارداد آتی در واقع توافقی میان خریدار و فروشنده‌ای است که بر اساس آن، کالاهایی مشخص در زمان معین و به قیمت فعلی معین و به دست خریدار می‌رسند. برای کاهش ریسک، عدم عملی کردن تعهد طرفین، مبلغی تحت عنوان وجه تضمین مشخص ‌شده و با در نظر داشتن تغییر و نوسانات قیمت آتی آن کالاها، تعدیل می‌شود. وجه تضمین نزد اتاق پایاپای حفظ می‌شود و از طرفین معامله وکالت دارد تا وجه مذکور را با توجه به تغییرات قیمت در اختیار آن‌ها قرار دهد. در پایان سررسید، تسویه کامل انجام می‌گیرد.

قرارداد اختیار معامله ممکن است به شکل اختیار خرید یا فروش باشد. طی این قرارداد، فروشنده تعهد می‌دهد که بخش معینی از دارایی پایه را در صورت درخواست خریدار معامله کند. فروشنده در مقابل مبلغی که از خریدار دریافت کرده است را به عنوان وجه تضمینی نزد کارگزار یا اتاق پایاپای قرار می‌دهد. طرفین معامله در ازای مبلغی مشخص و واگذاری اختیار یا تعهد خود به فرد دیگر، اجازه خروج از قرارداد را پیدا می‌کنند.

پذیرش اوراق بهادار مبتنی بر کالا یا همان قراردادهای ویژه بازار مشتقه به پیشنهاد بورس، توسط هیئت پذیرش تصویب می‌شود. دارایی پایه از میان کالاهای قرار گرفته در لیست پذیرفته‌ شده‌های بورس حامل‌های انرژی یا ازجمله کالاهایی با بازار نقدی مطلوب برگزیده می‌شود. همچنین بسته به تشخیص هیئت پذیرش، این دارایی پایه باید امکان تحویل فیزیکی داشته باشد، محدودیت قانونی مؤثری شامل نقل‌ و انتقال آن نشود و یک مرجع قیمتی روزانه قابل‌ اتکا برای بازار نقدی آن وجود داشته باشد.

بازار فرعی

این بازار مربوط به معاملات کالاهای تک محموله‌ای است که هر نوبت عرضه آن‌ها نیازمند ارسال درخواست جداگانه و اخذ موافقت کمیته عرضه خواهد بود. این درخواست ابتدا به واسطه مشاور پذیرش به بورس ارسال‌ شده و در صورت کامل بودن مدارک، به کمیته عرضه منتقل می‌شود.

مزایای معامله و پذیرفته شدن در بورس انرژی ایران چیست؟

معافیت مالیاتی:مطابق قانون توسعه ابزارهای مالی جدید ۱۰ درصد مالیات بر درآمد بدست آمده از فروش کالاهای فهرست و فروخته شده در بازار‌های کالا، معاف از مالیات هستند.

مصونیت در برابر تشریفات مناقصه‌ها و مزایده‌ها: مطابق قانون توسعه ابزار‌های مالی جدید و بند‌های قوانین بودجه سالانه، خرید و فروش کالاهای پذیرش‌شده در بورس‌های کالا و معامله‌شده برپایه قوانین و مقررات این بازار‌ها، نیازی به برگزاری مناقصه‌ها، مزایده‌ها و دیگر انواع تشریفات مشابه از طریق وزارت‌خانه‌ها، دولت و سازمان‌های عمومی و اجرایی ندارد.

بازاریابی:

مزیت بازاریابی و عرضه در رینگ‌های داخلی و بین‌المللی از طریق شبکه‌ای متشکل از کارگزاری‌ها و پلتفرم‌های معاملاتی در این بورس فراهم شده است.

تامین مالی:

تامین مالی و مدیریت ریسک عرضه‌کنندگان و خریداران با بکارگیری ابزار‌های مالی.

چه کالاهایی در بورس انرژی ایران عرضه می‌شوند؟

– از جمله کالاهای ارائه شده IRENEX می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

– زغال‌سنگ و مشتقات آن

– محصولات شیمیایی

– فرآورده‌های ویژه نفت

– نفت خام و گاز طبیعی

– سایر فرآورده‌های نفتی

– فرآورده‌های گازی

– فرآورده‌های اصلی نفتی

– برق و انرژی­های پاک

– سبد کالایی

نحوه انجام معاملات در بورس انرژی

آموزش بورس انرژی از جمله الزامات معامله در این بازار به شمار می‌آید؛ زیرا فرآیند معامله در دو بازار برق و فیزیکی متفاوت است. برای درک بهتر این مفهوم، لازم است بدانید که معامله در بازار برق تنها در صورت شارژ شدن توزیع برق و عرضه نیروگاه‌ها به شکل حراج چند قیمتی انجام می‌گیرد و امکان معامله تنها در ساعت‌های مشخصی از روز وجود دارد. برخلاف بازار برق، خرید و فروش در بازار فیزیکی در هر ساعتی از روز امکان‌پذیر است و شرایط معامله در هرروز، در شرح عرضه، مختص به همان روز اعلام می‌شود. فرآیند این معاملات بسته به نوع بازار به شکل زیر است:

فرآیند معامله در بازار فیزیکی بورس حامل‌های انرژی

همان‌طور که بیان شد، معاملات در بازار فیزیکی در زمان مشخصی انجام نشده و شرایط معامله در همان روز عرضه مشخص می‌شود. طی این فرآیند، ابتدا نیاز است ۱۰ درصد ارزش معامله تا پیش از انجام معامله برای خریدار به ‌حساب سپرده‌گذاری با کد شناسه کارگزاری واریز شود. شرکت سپرده‌گذاری مرکزی بعد از کسر هزینه‌ها، وجه کالای مورد معامله را به عرضه‌کننده پرداخت می‌کند. در این میان، پرداخت باقی ‌مانده وجه معامله همراه با مبلغ مالیات بر ارزش ‌افزوده به منظور تسویه انجام ‌گرفته است. تحویل کالای حامل انرژی توسط توزیع‌کننده به خریدار در زمان از پیش تعیین‌شده به عنوان آخرین مرحله معامله موردنظر انجام می‌گیرد.

فرآیند معامله در بازار برق بورس حامل‌های انرژی

قوانین بورس انرژی در بازار برق و فرآیند معامله کالاها در آن متفاوت با بازار فیزیکی است. خریداران تنها در ساعت‌های محدودی از روز می‌توانند به سیستم معاملاتی دسترسی پیداکرده و سفارش خود را ثبت و تصحیح کنند. این معاملات به ‌صورت روزانه و در صورت شارژ توزیع برق نیروگاه‌ها و به‌صورت حراج چند قیمتی انجام می‌شوند. از ساعت ۹:۳۰ تا ۱۰:۰۰ صبح هر روز می‌توانید فرم خرید خود را تکمیل کرده و برای فروشنده ارسال کنید. ارسال و ثبت سفارش شما در سیستم معاملات توسط کارگزار رسمی شما انجام می‌گیرد. در مرحله بعدی، بین ساعت‌های ۱۰:۰۰ تا ۱۲:۰۰ همان روز می‌توانید اصلاحات قیمتی و حجمی را در سفارش خود اعمال کنید.

پوشش‌دهی ریسک:

پوشش دادن ریسک خرید برای بازه‌های متنوع زمانی.

هزینه معاملاتی کمتر:

کاهش دادن هزینه معاملاتی برای مشتریان در مقایسه با معاملاتی که در IRENEX انجام نمی‌شوند (شامل هزینه‌های عقد قرارداد، بازاریابی و موارد مشابه).

کاهش ریسک معاملاتی:

کاهش دادن ریسک‌های معاملاتی مانند ناکامی در عملی کردن وظایف توسط پیمانکاران و موارد مشابه

قرارداد استاندارد:

وجود قرارداد‌هایی استاندارد و متعارف که ضمانت‌کننده استاندارد و کیفیت کالاهای معامله‌شده در بورس هستند.

چهارچوب منظم:

دارا بودن چهارچوب فراگیر منظم جهت پذیرفته‌شدن، معامله، ثبت، سپرده‌گذاری و تسویه حساب، پرداخت و تحویل کالاها و اوراق دارایی بر پایه کالاها.

 کلام آخر

در این مقاله تلاش کردیم به طور خلاصه درباره بورس انرژی و نحوه فعالیت در آن توضیحاتی ارائه کنیم. بورس انرژی ایران با هدف سامان‌دهی به بازار حامل‌های انرژی آغاز به کار کرده است و تا کنون توانسته است بازاری رقابتی و شفاف در این زمینه ایجاد کند. فعالیت در بازار بورس انرژی برای اشخاص حقوقی است که برای فعالیت‌های تجاری خود به حامل‌های انرژی نیاز دارند؛ بنابراین می‌توان گفت که اشخاص حقیقی مجاز به فعالیت در این بازار نیستند. اما با توجه به این که ایران کشوری سرشار از منابع طبیعی است و نقش حامل‌های انرژی در کشور بسیار پررنگ است، آشنایی با بازار حامل‌های انرژی و بورس انرژی خالی از لطف نیست.

 

از مقاله قبلی دیدن کنید:بورس کالا چیست و چگونه در آن سرمایه‌گذاری کنیم؟(فصل دوم)